Sirkülasyon Pompası Arızaları 

Derleyen: Hüseyin Bulgurcu

1.    GİRİŞ
Sirkülasyon pompaları ısıtma, soğutma, iklimlendirme sistemlerinde enerjiyi bina tesisatının en uç noktalarına kadar ulaştıran mekanik ekipmanlardır. Sirkülasyon pompaları sadece ısıtma soğutma ve iklimlendirme sistemlerinde kullanılmaz. Otellerdeki kullanım sıcak suyunun da bir ring hattında batarya girişine kadar sürekli sıcak kalabilmesi için basınçlı su tesisatında yardımcı pompa olarak kullanılır. Dolayısıyla bu elemanların sağlıklı çalışabilmesi için seçimi, montajı ve bakımı çok önemlidir. 

Sirkülasyon Pompalarının İç Yapıları ve Bileşenleri [1]
Sirkülasyon pompaları motor yapılarına göre iki çeşittir. 
•    Islak rotorlu pompalar
•    Kuru rotorlu pompalar
 
Islak rotorlu pompalarda, basınçlandırılan akışkanın rotor gömleği içerisinden rotor etrafında dolaşmasına ve rotor milinin oturduğu karbon yatakları ıslatıp bir nevi yağlamasına izin verilir. Bu şekilde motorun sargı ve yatak grubundaki ısınma problemleri bertaraf edilir. Islak rotorlu pompa motorlarının üzerinde soğutma kanatçıkları ve soğutma fanı yoktur. Bundan dolayı sessiz çalışırlar. Ayrıca pompalarda sızdırmazlığı sağlayan, pompanın gövdesi içerisindeki en önemli parçalarından biri olan salmastra, ıslak rotora sahip pompalarda kullanılmaz ve düşük servis ve bakım maliyeti oluşur. Birçok avantajının yanında, kuru rotorlu pompalara göre daha düşük verimde çalışmaları ve belirli bir kapasitenin üzerinde üretilememeleri yüzünden ıslak rotorlu pompalar genelde ısıtma ve soğutma sirkülasyonunda kullanılır. Çünkü sirkülasyon sistemleri kapalı çevrimler olduğundan, çok yüksek basınç değerlerine sahip pompalar kullanılmaz. Ancak yine de ıslak rotorlu pompaların kapasitelerinin yetmediği durumlarda kuru rotorlu sirkülasyon pompaları kullanılır (Şekil-1).

Şekil-1 Islak rotorlu pompa
 
Kuru rotorlu sirkülasyon pompaları standart bir fan soğutmalı elektrik motorunun tahrik ettiği, mekanik veya yumuşak bir salmastra ile sızdırmazlığı sağlanmış, motor ile pompa çarkı arasında direkt veya kaplinli bağlantı yapılmış, genelde yüksek debi ihtiyacının olduğu binalarda kullanılan sirkülasyon pompalarıdır (Şekil-2). Sızdırmazlık elemanı olarak kullanılan salmastraların montajı ve bakımı çok önemlidir. Özellikle mekanik salmastralar yüksek maliyetli ekipmanlar olduğundan doğru monte edilmeleri çok önemlidir. Daha da önemlisi; pompaların emiş hattında akışkan olmadan kesinlikle kuru çalıştırılmamalarıdır. Buna yaygın olarak “susuz çalıştırma” denir. Susuz çalıştırılan pompalardaki salmastra ömürleri, salmastra yüzeyleri arasındaki sürtünmeden doğan ısınmadan dolayı çok azdır. Bazı pompalarda, susuz çalışma sonucunda salmastralar 1 dakika gibi çok kısa bir sürenin altında hasar görebilir.
 

Şekil-2 Eş eksenli kuru rotorlu sirkülasyon pompası

2.    POMPA SEÇİM HATALARI
Pompa seçimlerinde iki karakteristik dikkate alınır: Basınç (basma yüksekliği=Hm) ve debi (Q). Isıtma ve soğutma sistemlerinde kullanılacak sirkülasyon pompalarının seçimi farklıdır. Çünkü ısıtmada sıcaklık farkı 10-20°C arasında değişirken, soğutmada bu fark 4 ila 7°C arasında değişir. Dolayısıyla soğutma hatlarında sıcaklık farkı ortalama 5°C olduğundan daha fazla debiye ihtiyaç duyulur ve buna bağlı olarak pompa debisi büyük olmalıdır.

Isıtma sistemlerinde kullanılan sirkülasyon pompalarının debi miktarı ısıtılacak binanın ısı tüketimine bağlı olarak değişir. Pompanın basma yüksekliği ise sistemde yer alan borulardaki sürtünme kayıplarını ve diğer dirençleri karşılayacak şekilde hesaplanır. Yeni bir ısıtma sistemi kurulduğunda, binanın kurulacak tesisat şeması ve bilgisayar yazılım programları vasıtasıyla kapasite değerleri kolayca hesaplanabilir. Fakat, mevcut sistemin yenilenmesinde bu hesapların yapılması çok zordur [2]. 

Yine pompalı ısıtma sistemlerinde radyatör gidiş dönüş hatlarındaki sıcaklık farkı pratikte 20°C olmamakta yaklaşık 10°C civarında olmaktadır. Hesaplarda bununda dikkate alınması gerekir. Özellikle fanlı serpantinlerin (fan-coil) kullanıldığı yerlerde T değeri 10°C’den daha küçük çıkabilmektedir.

Sirkülasyon pompalarının seçiminde tesisattaki kritik hattın oluşturduğu basınç kayıpları dikkate alınır veya ampirik bağıntılar kullanılır. Buna göre basma yüksekliği ve debiye göre kataloglardan uygun bir pompa seçilir (Şekil-3). 
 

Şekil-3 Pompa seçim eğrileri

Pompa seçiminde verimlilik dikkate alınmalıdır. Çünkü pompanın ilk satın alma maliyeti, toplam maliyetinin ancak %15’ini oluşturmakta, %85’i işletme maliyeti olarak karşımıza çıkmaktadır. Pompaların katalogdan seçilmesinde en yüksek verim eğrisinin sağ tarafından seçim yapmak gerekir. Çünkü zamanla tesisat kirlendiğinde basınç kayıpları artar ve pompa çalışma noktası sola doğru kayar. 

Özellikle terminallerdeki kontrol vanalarının veya termostatik vanaların debiyi kısması nedeniyle hatlardaki dirençler de arttığından, bu durumda frekans kontrollü pompaların kullanımı önerilir (Şekil-4). 
 

Şekil-4 Değişken basınçlı pompa eğrileri

Ülkemizde tesisat elemanlarına ait K yerel kayıp katsayıları deneysel verilere dayalı olarak verilmediği ve literatürdeki değerlerin çok eski kaynaklara dayandığı, yeni armatür ve aksesuarları kapsamadığı için yapılan hesaplamalar ciddi hatalar içermekte, uygulama ile uyuşmamaktadır. Bu durumda pompanın normalden büyük seçilmesi halinde basınç kayıpları hızın karesiyle artmakta, ciddi enerji kayıplarına neden olmaktadır. Tersine pompa debisi ve basma yüksekliğinin düşük seçilmesi soğutma/ısıtma kapasite kayıplarına neden olmaktadır.

3.    POMPA MONTAJ VE DEVREYE ALMA HATALARI
Sirkülason pompalarında montaj ve devreye almadan kaynaklanan hatalar önemli problemlere yol açabilir. 
•    Pompa içinde hava kalması su debisinin düşmesine neden olur.  Pompa yerleşimi zorunlu olmadıkça yatay yapılmamalı, dikey yerleşim tercih edilmelidir.
•    Yine pompa girişlerine pislik tutucu filtreler yerleştirilmeli, bunlar işletme sezonu öncesinde temizlenmelidir. 
•    Montaj esnasında sızdırmazlık elemanlarına zarar verilmemelidir.
•    Flanşlı bağlantılarda cıvatalar dengeli sıkıştırılmalıdır.
•    Su hattına besleme yapılırken hatlarda su kalmamasına dikkate edilmelidir.
•    Pompa dönme yönlerine dikkat edilmelidir.

In-line (eş eksenli) pompaları tesisat borusuna bağlarken tesisat borusu; yere paralel ise pompa yere oturacak şekilde bağlanılmalı, tesisat borusu pompanın her iki yönünden metal ayaklar ile yere sabitlenmelidir. Yere dik ise pompa bağlandıktan sonra tesisat borusu metal ayaklar ile yere veya duvara sabitlenmelidir.
•    Montaj sırasında pompa emme ve basma flanşlarının yatay eksenlerinin birbirlerine paralel olmasına özen gösterilmelidir. Eksen kaçıklıklarına engel olmak için emme ve basma ağızlarına lastik kompansatörler konulmalı ve pompa-motor ağırlığı desteğe alınmalıdır. Bu kompansatörler titreşim ve sesin tesisat borusu ile binaya iletilmesini önlemiş olacaklardır.
•    Pompaların emiş ve basma hatlarının çapı pompa giriş-çıkış çapından düşük olmamalıdır.  Frekans kontrol sürücülü pompaların montajlarında transmitterler frekans kontrol sürücü panosuna çok uzak olmamalıdır. Sinyal seviyesinin, kablo uzunluğunun artması ile kayba uğrayacağı göz önünde bulundurulmalıdır. Uzun mesafelerde ise kalın kablo kullanılması önerilir.

Devreye Alma Sırasında Dikkat Edilmesi Gerekenler
•    In-line (eş eksenli) pompalar devreye alınmadan tesisat iyice su ile yıkanmalı ve içinde hiç pislik kalmamalıdır. Bu sayede mekanik salmastranın bozulması önlenmiş olacaktır.
•    Motor dönüş yönünün doğru olduğu kontrol edilmelidir.
•    Motor çalıştırılmadan önce mekanik salmastranın kuru çalışmasını önlemek için pompa üzerinde bulunan hava tahliye purjörünün vidası gevşetilerek hava çıkışına izin verilmeli, purjörden su çıkışı mutlak olarak sağlanmalıdır. Pompanın havasının alınmadan çalıştırılması, mekanik salmastraya zarar verecektir.

4.    MEKANİK VE ELEKTRİKSEL ARIZALAR

Sirkülasyon pompalarında karşılaşılan mekanik arızalar şunlardır:
•    Çarkın Tahrip Olması: Özellikle plastik çarka sahip sirkülasyon pompalarında çarkın ömrü 5 yıl civarındadır. Bu süre dolduktan sonra çarkta kırılma ve çatlamalar oluşabilir. Pirinç ve dökme demir çarklarda aşınma ancak kovuklaşma (kavitasyon) ile oluşur.
•    Yatakların Sıkışması: Kuru rotorlu pompalarda mekanik salmastranın tahrip olması ile su elektrik motoru içine girer. Yatakların ve motorun arızalanmasına yol açar. Islak rotorlu pompalarda ise yataklar zamanla oluşan korozyondan dolayı sıkışabilir. 
•    Sargı Hasarları: Üç fazlı pompa motorlarında sargılar iki faza kalma, aşırı ısınma, düşük voltaj gibi nedenlerle hasar görebilir. Bu durumda pompanın veya sargıların değiştirilmesi gerekebilir. Tek fazlı motorlarda kapasitör arızaları da motor sargılarına hasar verebilir.

5.    KOMBİ SİRKÜLASYON POMPASI ARIZALARI

Sirkülasyon pompası kombi cihazında bulunan birçok parça ile yakından bir ilişki kurmaktadır. Kombinin elektronik kartından çıkan sinyal ile görevine başlayan sirkülasyon pompası kombi ve petekler arasındaki suyun sürekli olarak hareket etmesini sağlamaktadır. Arıza durumları ve sebepleri;
•    Sirkülasyon pompası 220 volt ile çalıştığı için elektronik karta gelecek olan voltaj ve akımın belirli bir oranda gelmesi gerekmektedir. İstenilen değerler altında ya da üstünde akım gelirse elektronik kart ya da sirkülasyon pompasında sorunlara neden olmaktadır.
•    Cihaza su basımında eğer cihazda hava birikimi olursa cihaz boğulacaktır. Peteklerden hava alımı yapılamaz ise sirkülasyon pompasının üst tapası sökülerek bu havanın dışarı atılması gerekmektedir.
•    Su hattı içerisinde (taş, toprak, vb.) bulunan maddeler bazen sirkülasyon pompasının sıkışmasına ya da kanatlarının kırılmasına neden olmaktadır. Bu gibi durumlarda pompanın iç yatağının temizlenmesi, kırılma ya da bozulma varsa bu parçanın değiştirilmesi gerekmektedir [3].

Fakat kombilerin çeşitleri, marka modellerine göre mevcut pompalar değişebilmektedir. Kombi marka modeli bilinmeden ya da çeşidi bilinmeden tahmini olarak şu pompa vardır denilemez. Ancak yerinde görülür ise tespiti yapılabilir.

Kombilerde sirkülasyon pompası;
•    Kollektörü arızalandığında,
•    Yatakları bozulduğunda,
•    Kapasitörü (Kondensatör) bozulduğunda,
•    Blok çatlayıp su kaçırdığında, sorun çıkarmaktadır.

5.1 Pompa Arızasında Müdahale Nasıl Olmalı?
Parça arızalı olarak tespit edilir ise teste alınmalı ve test sonucunda arıza yapan aksamı neresi ise ona göre müdahale yapılmalıdır. Genelde pompa arızalarında Kombide Pompa Tamiri işlemi daha çok tercih edilmektedir. Kullanıcılar pompa değişimi yerine pompa tamiri işlemini seçmekte ve uzman servis ekiplerine yaptırmaktadır.

Pompa arızasında; kombide su akıntısı sorunu, ses yapma sorunu, peteklerin çalışmama sorunu, uzakta kalan peteklerin ısınmama sorunu, peteklerin az ısınma sorunu, çift eşanjörlü kombilerde sıcak su sorunu yaşanabiliyorken, pompa arızasında kombi hiçbir konumda çalışmaz.

5.2 Kombilerde Pompa Tamir Edilebilir mi?
Bu tamamen arıza durumuna bağlı olarak değişebilmektedir. Tabi uygulama için kullanıcı talebi de önemlidir. Pompanın arıza yapma durumu tamiri gerektirmiyor ise tamir işlemi zaten yapılamaz. Fakat tamir edilebilecek bir arıza meydana getirdi ise tamir işlemi de uzman ekipler tarafından yapılabilir. Bazı kullanıcılar tamir edilmiş bir parça yerine sıfır parça da tercih edebilmektedir. Bu nedenle de uygulama genelde kullanıcı isteğine ve parçanın arıza durumuna bağlı değişmektedir. Genel olarak tamiri yapılabilir arızalar oluşturduğunu belirtebiliriz.

5.3 Kombilerde Pompa Tamirinin Tercih Edilme Sebepleri Nelerdir?
Pompa tamiri, değişim işlemine göre daha uygundur (neredeyse yarı fiyatı kadardır)
Pompa tamiri işlemine de değişim işlemi gibi 1 yıl garanti sunulur
Pompa tamir işlemi sonrasında da beklenen sonuç elde edilebilir yani yaşanan sorun çözümlenebilir [4].

KAYNAKLAR
[1] http://www.tesisat.com.tr/yayin/193/sicak-sulu-isitma-sistemleri-ve-sirkulasyon-pompalari_5018.html#.XWQ-lHduLIU
[2] https://www.termodinamik.info/standart-isitma-sistemleri-icin-pompa-secimi
[3] http://wiloservisi.org/blog-sirkulasyon-pompasi-arizalari-21
[4] https://kombitamircisi.com.tr/kombi/pompa-tamiri/